绿茶是什么茶
| |||||
![]() | |||||
Милли девиз: ?Исти?лал, азатлы? Ислам й?м??ри?те ? ???????? ?????? ?????? ??????? ?Исти?лал, Азади, Ж?м??ри-э Ислам? | |||||
Гимн: Иран гимны (ты?лар?а ) | |||||
Ниге? ?алын?ан | 1 апрель 1979 (Ислам революция?ы) | ||||
Р?сми телд?р | фарсы | ||||
Баш ?ала | Т??ран | ||||
И? ?ур ?алалары | Т??ран, М?ш??д, Кередж, Т?бриз, Шираз, Исфа?ан, Ахваз | ||||
Идара ите? форма?ы | Ислам республика?ы | ||||
Ю?ары ет?ксе Президент Беренсе Вице-президент |
?ли Хам?н?ьи Х?с?н Рухани Исха? Жы?ангири | ||||
Территория ? Бары?ы ? % ?ыу. |
17 урын 1 648 000 км2 0,7 | ||||
Халы? ? Бары?ы (2011) ? Ты?ы?лы? |
17 урын 77 891 220 42 кеше/км2 | ||||
ЭТП ? Б?т??е (2011) ? Кеше башына |
17 урын 930,2 млрд $ 12570 $ | ||||
Валюта | Иран риалы (IRR, код 364) | ||||
Телефон коды | +98 | ||||
С???т б?лк?те | UTC +3:30 (й?йен — UTC+4:30), IRST |
Иран Ислам Республика?ы (фарс. ?????? ?????? ????? — Ж?м??ри-э Ислами-э Иран, шулай у? ?улланыла Ира?н (фарс. ????? [?i???n]) й?ки Пе?рсия) — Азияны? к?нья?-к?нбайышында?ы д??л?т. Баш ?ала?ы — Т??ран.
К?нбайышта Ира?, т?нья?-к?нбайышта ?зербайжан[1], ?рм?нстан[1], Т?рки? мен?н сикт?ш[1] ??м шулай у? БМО Именлек Советыны? 1993 йыл?ы ?арарына ярашлы, ?рм?н к?ст?ре тарафынан яулап алын?ан[2][3][4][5] бил?м? — танылма?ан Таулы ?арабах Республика?ы[6] х??еф?е?лек ?ы?аты, т?нья?тан — Т?ркм?нстан[1], к?нсы?ыштан — Аф?анстан[1] ??м Пакистан сикт?ш[1].
Т?нья?тан Каспий ди?ге?е, к?нья?тан ?инд океаныны? Фарсы ?улты?ы ??м Оман ?улты?ы ?ыу?ары мен?н йыуыла.
Я?малар?а ?ара?анда Иран тарихы биш ме? йылды эсен? ала. Беренсе д??л?т булара? бе??е? эра?а тиклем 5 ме?енсе йылда, Хузестанда Элам д??л?те т???лг?н. ? бе??е? эра?а тиклемге 3 ме?енсе йылда инде Дарий I ???м?ни??р д??ере Фарсы империя?ы бул?ан. Ул Грек илен?н алып ?инд йыл?а?ынаса ки??йг?н. Ул ва?ытта ил зороастризм диненд? бул?ан. XVI быуатта ислам ?абул ителг?н.
1979 йыл Иранда Ислам революция?ы булып у?а. Ет?ксе?е булып аятулла Х?м?йни тор?ан. Ошо ва?ытта монархия ?олатыла ??м Ислам Республика?ы т???л?.
Иран и?тисады ЭТП к?л?ме буйынса К?нбайыш Азияла ??м Ислам донъя?ында Т?рки?н?н ?ала икенсе урында кил?[7] ??м регионда технология я?ынан и? ??ешк?н илд?р и??бенд?. Иран Евразияла стратегик м??им т?б?к, ул нефть, т?би?и газ запастары ят?ылы?тарына бай.
В 2012 йылдан (ошо йылды? 3 авгусынан с?рк?тиб-ил булара?) Иран Берл?шм??сел?р х?р?к?те лидеры, БМО-нан ?ала халы?-ара икенсе х?р?к?т булып тора.[8]
Этимология
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Иранды? ?леге исеме (фарс. ?????) пехл. Erān ???е аша авест. Airyāna килеп сы??ан, ??м ?? атама ??? борон?о ?инд иран хал?ы — ?arya? булып китк?н. Й??ни арий?ар иле.[9]
Бе??е? эра?а тиклем (550—327 йылдар) ???м?ни??р осоронда ?Aryānam Dahyunam? т?ш?нс??е ??г?реп бор. фарсы ?Aryānam X?aθram? — ?Арий?ар д??л?те? исемен? алмаштырыл?ан. Т????р?к, бе??е? эра?а тиклемге 250 йылдар?а ??м бе??е? эраны? 224 йылдарында Аршаки?ар иле тип й?р?т?лг?н. Фрай Ричард билд?л??енс?: парфяндар экспансия?ынан Aria термины (грек сы?ана?тарынан Ariane) таралып, ?ур ария?а ?йл?неп, арий?ар батшалы?ы эквивалент исемен ала ??м й?йер?п ят?ан С?с?ни??р ????рене? илен шулай атай.[10] Страбон Ариана (?ριαν?) атама?ы а?тында фарсы батшалы?ыны? к?нсы?ыш провинцияларын: Гедрозия, Дрангиана, Арахозия, Паропамиз, Ария (й??ни Areia, борон?о фарсы теленд? Haraiva, х??ерге Герат), Парфия и Карманияны к?? у?ында тот?ан.[11]
Бе??е? эраны? 224—651 йылдарында ил С?с?ни??р д??л?те тип й?р?т?лг?н — пехл. Erān?ahr () был исем авест. ?Airyānam X?aθram? ???б?йл?нешен?н килеп сы??ан, ??м ?ари?ар батшалы?ы? тип й?р?т?лг?н. Авест ?ai? дифтонг?ы фарсы теленд? ??г?реп китк?н ?е? тип[12]. С?с?ни??р?е? р?сми титулы Эран ??м Анеран батшаларыны? батша?ы бул?ан.[11].
Иранлылар?ы? ?? атама?ы — ирани. Бер ниг? ?арамай борон-борондан Иран тип й?р?тк?нд?р. Баш?а илд?р?? ?Персия? тип и?кес? атап й?р?т?лг?н. 1935 йылда ша? Риза бары?ына ла Иран тип й?р?т?рг? талап итк?н.
Тарихы
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Иран д??л?тселеге тарихы донъяла и? борон?олар?ан и??пл?н?. Быуаттар буйына ил К?нсы?ышта м??им роль тота. Дарий 1-се ва?ытында Фарсы империя?ы Грециянан алып, ?инд океанынаса й?йр?п ят?ан. Урта быуаттар?а ла (XVII быуат ??м XVIII быуат) Иран бик к?сл? ил ?анал?ан.XIX быуат а?а?ында ил ярым колониаль илг? ?йл?нг?н. 1935 йылдан исемен ??г?ртеп — Иран булып китк?н. 1979 йыл?ы Ислам революция?ынан ?у?, Ислам республика?ы исемен ал?ан.

Борон?о Иран
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Иран бил?м??енд? т??ге халы?тар?ы? килеп ултырыуы бик борон?а барып тоташа. Иран халы?тары был ер??р?? т?? халы?тар булара?, бе??е? эра?а тиклемге I быуатта у? билд?ле. (Фарсы, мидия, бактриялылар, парфяндар) ??бил?л?рене? бер ?л?ш? к?нбайышта тау тип??нен? килеп урынлаш?ан, ? киммерий?ар, сарматтар, аландар, белуджи?ар ?осман ?улты?ы буйына яр буйлап ултыр?ан.
М??им иран д??л?те булара? Мидия батшалы?ы таныл?ан, ул бе??е? эра?а тиклемге VIII быуат а?а?ында VII башында ниге?л?нг?н. Баш ?ала?ы булып, Хамаданда?ы (Экбатана). Улар ти? р??ешт? к?нбайыш иранды тотош, к?нсы?ышын яртылаш контролг? ал?ан. Вавилондар мен?н берг?л?п Ассирия империя?ын тар-мар итк?н. Йыл?а арауы?ын ??м Урарту?ы буй?ондор?ан, ?у??ара? ?рм?н тау?арын ба?ып ал?ан.
???м?ни??р
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Бе??е? эра?а тиклемге 553 йылда й?ш фарсы Аншан ??м Фарс останы батша?ы Б?й?к Кир II (???м?ни??р династия?ы) мидий?ар?а ?аршы сы?а. Кир Экбатанды яулап ала ??м ??ен Персия ??м Мидия батша?ы тип и?лан ит?. Шул ва?ытта Мидия батша?ы Иштувегу ?сирлекк? алына. ?у??ара? бер провинцияны? наместнигы итеп билд?л?н?. Б?й?к Кир II ??ене? ?лемен? х?тле (бе??е? эра?а тиклемге 529-сы йыл) ???м?ни??р империя?ын буй?ондора, б?т? К?нсы?ыш Азияны, Урта ди?ге???н ??м Анатолиянан алып ?ырдаръя?а х?тле ба?ып ала. Кир бе??е? эра?а тиклемге 546-сы йылда батшалы?ты? баш ?ала?ы Пасаргадты ниге?л?й ??м шунда у? ерл?н?. Уны? улы Камбиз II ата?ы бил?м??ен Мысыр ??м Эфиопия?аса ки??йт?.

Камбиз вафатынан ?у? уны? вари?тары ??м я?ындары ара?ынан влас?а Дарий Гистасп кил?. Дарий ти? р??ешт? т?ртип керет? башлай ??м ба?ып алыу с?й?с?тен я?ынан башлап еб?р?. ???м?ни??р д??л?те Бал?ан?а ????ре ки??й?, ? к?нсы?ышта ?инд йыл?а?ына ????ре барып ет? ??м шул ва?ытта?ы и? к?сл?, ?е??тле д??л?тк? ??ерел?. Ул илде эске административ бер?мект?рг? — сатрапиялар?а б?лгел?й. Власть сатраптар?а бирел?, тик ??ск?р улар?а буй?ондоролмай, шул у? ва?ытта х?рби башлы?тар?ы? административ хакимлы? хо?у?ы булмай. Дарий шулай у? а?са реформа?ы ла ?тк?р?, ?йл?нешк? алтын дарик а?саларын керет?. Сау?а селт?ре ??еш?.
Дарий зороастризм динен ?? ит?, ул д??л?т дине булара? ?абул ител?. Шул у? ва?ытта ба?ып алын?ан д??л?тт?рен? динд?рен? тыныс ?арай, т??емлелек к?р??т?.
Дарий I вари?тары эске ?оролошто емер? башлай. Страпиялар ??аллылы? ала, ил тар?ала. Ошо шарттар?а Македония ??ск?ре башлы?ы Александр Македонский фарсылар?а ?аршы х?рби поход башлай ??м бе??е? эра?а тиклемге 330 йылда ???м?ни??р д??л?тен ?олата.
Парфия ??м с?с?ни??р
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]
Александр Македонский вафатынан ?у? (бе??е? эра?а тиклемге 323 йыл) уны? империя?ы бер нис? д??л?тк? б?лгел?н?. Х??ерге Иран бил?м??ене? ?ур ?л?ш? Селевкияла тороп ?ала, шулай ?а Парфия батша?ы Митридат I селевики?ар?а ?аршы ?у?ыш башлай ??м Персияны, шулай у? Месопотамияны ?? д??л?тен? индер?. Бе??е? эра?а тиклемге 92 йылда Парфия ??м Борон?о Рим ара?ында Евфрат буйлап сик билд?л?н?. ?мм? римлел?р шунда у? килеше??е бо?а ??м ба?ып кер?, ?мм? е?еле? кисер?. Яуап итеп парфяндар б?т? Левантты ??м Анатолияны яулай, тик Марк Антоний кире Ефрат?аса сигендер?. Ошонан ?у? парфяндар?а Рим ?ы?ылышы мен?н граждандар ?у?ышы то?ана.
224 йылда Ардашир Папакан, Фарсыла?ы Х?йер ?ала?ы башлы?ы улы, Артабан IV-сене? армия?ын ?ыйрата ??м Фарсы империя?ы — Ираншахр?а (?Арий?ар батшалы?ы?) — ниге? ?ала. Баш ?ала?ы итеп Фирузабад ?айлана. С?с?ни??р династия?ы башлана. Аристократия ??м зороастрий руханилы?тары к?с?йтел?. Баш?а динд?гел?рг? ?арата э??рлекл????р башлана. Административ реформалар ?тк?рел?. С?с?ни??р римлел?р ??м Урта Азияны? к?см? халы?тарына ?аршы к?р?шен дауам ит?.

Х?ср?? I (531—579) хакимлы? итк?н са?та ???ем экспансиялар башлана. Антиохия, 540 йыл Мысыр ба?ып алына. Шулай у? ??р?бстан ярымутрауы яр буй?ары, шул и??пт?н Йемен яулана, Х?ср?? х??ерге Тажикстан бил?м??енд?ге эфтали?ар д??л?тен ю??а сы?ара. Х?ср???е? х?рби у?ышлы?тары Иран м???ни?тене? ??м сау?а?ыны? с?ск? атыуына килтер?.
Х?ср?? I-не? ей?не Х?ср?? II (590—628) Византия мен?н ?у?ышты терге??. ?мм? е?е? яулай алмай. Х?рби сы?ымдар сау?анан килг?н ?алым мен?н ?аплана, бы?а риза булма?ан сау?аг?р??р баш к?т?р?. Ихтилал ва?ытында Х?ср?? тотоп язалап ?лтерел?, ей?не Йездигерд III (632—651) С?с?ни??р д??л?тене? ?у??ы батша?ы була. Византия мен?н ?у?ыш тамамлан?а ла, д??л?т ю??а сы?ыуын дауам ит?. К?нья?тан фарсылар я?ы дошмандары — ??р?пт?р мен?н б?релеш?.
??р?п ??м т?р?к ябырылыу?ары
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]С?с?ни??р Иранына ??р?пт?р 632 йылдан сап?ындар еб?р? башлай?ар. 637 йыл Кадиси? янында?ы ?у?ышта фарсы ??ск?ре е?ел?. 652 йыл?аса бар?ан ??р?п ябырылыу?ары ????мт??е булып, Персия х?лиф?лекк? керетел?. ??р?пт?р Персия?а ислам керет?. Исламлаш?ан Иран ны? ??еш? башлай. ???би?т, ф?лс?ф?, с?н??т, медицина бик ??еш?. Фарсы м???ни?те Исламды? алтын д??ерен башлап еб?р?.
750 йылда фарсы генералы ?б? М?слим ?м??и??р х?лиф?леген? ?аршы ??бб?си??р х?лиф?легене? т???? Д?м?шкег?, унан ?у? х?лиф?лекте? баш ?ала?ы Ба?дад?а походына ет?кселек ит?. Я?ы х?лиф у?а яуап итеп фарсы губернатор?арына билд?ле автономия б?л?к ит?. Шулай у? бер нис? фарсы в?килен в?зирлек? ала. 822 йылда Х?р?с?н губернаторы Та?ир ибн Х?с?йен ибн Мусаб провинциялар?а бойондоро??о?ло? и?лан ит? ??м ??ен Та?ири?ар династия?ыны? беренсе ырыу башлы?ы итеп таныта. С?м?ни??р ет?кселек ит? башлау?а, Иран ??р?пт?р??н ??ене? бойондоро??о?ло?он терге??.
Фарсы й?м???тселеге исламды ?абул ите?г? ?арама?тан, Иранда ??р?пселек у?ыш ?а?анмай. ??р?п м???ни?тен та?ыу, кире?енс? фарсылар?ы ??р?пт?рг? ?аршы торор?а эт?ргес була. Милли ??а?ды терге?е?г? фарсы телене? ??м ???би?тене? я?ыртылыуы м??им роль уйнай. Пик ва?ыты булып IX—X быуаттар тора. Ошо ай?анлы Фир???си?е? тулы?ынса фарсы теленд? ижад ителг?н ?Ша?нам???е билд?лелек ала.
962 йылда т?р?к полководецы Алп-Тиген С?м?ни??р?а ?аршы сы?ып, ??зн??и??р д??л?тен? ниге? ?ала. Баш ?ала?ы — ??зни (Аф?анстан). ??зн??и??р ва?ытында фарсы м???ни?те с?ск? атыуын дауам ит?. Уны? баш ?ала?ын С?лж?кт?р Исфахан?а к?сер?.
1220 йыл Иранды? Х?р?зм ханлы?ына ?ара?ан т?нья?-к?нсы?ыш ?л?ш? Сы??ы?хан ??ск?ре ??ж?мен? эл?г?. Б?т? Х?р?с?н ??м х??ерге Иранды? к?нсы?ыш ?л?ш? б?лг?нл?кк? т?ш?. Ярты халы? монголдар тарафынан ?лтерел?. Аслы?тан ??м ?у?ыш ????мт??енд? 2,5 миллион хал?ы бул?ан Иранда ни бары 250 ме? кеше?е тороп ?ала. Иранды буй?ондороу?ы Сы??ы?ханды? ей?не Хулагу тамамлай. Бында улар ил хандары булып XIV быуат урталарына тиклем тора.
А??а? Тимер ??ене? империя?ыны? баш ?ала?ы С?м?р??ндк? ниге? ?ала. Ул Иранды? барлы? ма?ир о?таларын йыйып, С?м?р??ндте т????г? й?леп ит?. М???л?н, Т?бриз о?талары Г?р ?мир к?ш?н??ен т???й. А??а? Тимер?е? кесе улы Ша?рух иран м???ни?тен ??м ф?нен с?ск? атуы?а килтер?. Был тимури Солтан Х?с?йен Бай?ара ет?кл?г?н осор?а дауам ит?.
Иран д??л?тен ???кл?штере? С?ф??и??р династия?ы килг?с я?ыртыла. Улар монголдар династия?ы хакимлы?ына сик ?уя.
Ислам Ираны
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]
1501 йыл С?ф??и??р династия?ынан Исм??ил I ша? бул?ан са?та Иран?а исламды? ши?ый а?ымын д??л?т дине булара? ?абул ит?. 1503 йыл Исм??ил А? ?уйлыны тар-мар ит? ??м емереклект?р ??т?н? баш ?ала?ы Т?бриз мен?н я?ы д??л?т т???й. С?ф??и??р династия?ы осоронда Иранды? и? ??ешк?н осоро Б?й?к ??бб?с ва?ытында була. Ул ?осман империя?ын тар-мар ит?, ??ен? х??ерге Ира?ты, Аф?анстанды, ?зербайжан мен?н ?рм?нстан, Грузия бил?м?л?рен ?уша. Шулай у? Гил?н ??м Мазендеранды ла ?ушып, бил?м??ен Тигр йыл?а?ынан алып ?инд яр?арынаса ки??йт?.
Баш ?ала Т?бризд?н ??звинг?, унан ?у? Исфахан?а к?серел?.
Ба?ып алыу?ар Иран?а байлы?тар килтер?. М???ни?т ал?а кит?. Иран ???кл?штерелг?н илг? ?йл?н?. ?ораллы к?ст?р я?ыртыла. Б?й?к ??бб?с вафатынан ?у? империя а??а т?г?р?й. Ет?кселек ит? белм?г?нлект?н ?анда?ар ??м Ба?дадты ю?алта. 1722 йыл ?ф?ан-?из?йлел?р Иран?а яу саба. Улар Исфаханды ала ??м С?ф??и??р?е? ил ет?ксе?ен ?лтер?. Иранда Афшари?ар влас?а кил?.
Н??ер ша? д??л?т динен с?нни ислам?а ??г?рт?. Унан ?у? Аф?анстанды яулай ??м кире Фарсы илен? ?анда?ар?ы ?айтара. Е?елг?н аф?ан ??ск?ре ?индостан?а ?аса. Н??ер ша? ?инд ма?оло М?х?мм?т ша??а ?абул итм??к? са?ыра, тик ша? уны? ???ен ?ола?ына элм?й. 1739 йыл Н??ер ша? ??ск?ре Д??лиг? б?реп кер?. Тик унда ихтилал ?уба. Фарсылар ?алала ?уйыш ойоштора. ?индостанды талап, кире Иран?а ?айталар. 1740 йылда Н??ер ша? Т?рк?стан?а поход я?ай, ????мт?л?, Иран сиге Амударъя?а х?тле ки??й?. Кавказда фарсылар Да?стан?аса барып ет?. 1947 йыл Н??ер ша? ?лтерел?.
1750 йыл влас?а К?рим хан кил?, ил мен?н ет?кселек Зендтар?а к?с?. Ил башлы?ы булып 700 йылдан ?у?, ни?ай?т фарсы милл?тле кеше ултыра. Ул баш ?аланы Шираз?а к?сер?. Илд? тыныслы? урынлаша. ?у?ыштар булмай, м???ни?т с?ск? ата. Зендтар династия?ы ?с быуын ?ына хакимлы? ит?. 1781 йыл власть ?аджар?ар династия?ына к?с?. Династияны башлап еб?ре?се А?а М?х?мм?т ?аджар хан Зендтар ??м Афашари?ар династия?ы вари?тарына ?арата ?ырылыш ?уптара, Иранда ?аджар?ар династия?ын ны?ыта. М?х?мм?т хан Грузияны? Тифлис ?ала?ына поход я?ай, 20 ме? халы?ты ю? ит?. Икенсе тап?ыр?а Грузия?а поход 1797 йыл ойошторола. Тик ул барып сы?май, М?х?мм?т хан ?ул а?тында?ы грузин ??м курд ялсылары уны ?лтер?. ??ене? ?леме алдынан ул баш ?аланы Т??ран?а к?сер?.
Р?с?йг? ?аршы у?ыш?ы? ?у?ыштар ар?а?ында ?аджар ва?ытында фарсы иле яртылаш бил?м??ен?н ?ола? ?а?а. О?а??а ?у?ыл?ан ?аршылы? акцияларынан ?у?, 1906 йыл илд? Конституцион революция була. Иран конституцион монархия илен? ??ерел?. 1918 йылды? й?йенд? британ ??ск?ре Иранды ба?ып ала. 1919 йылды? 9 авгусында инглиз-иран килеше?е т???л?. 1920 йыл Гил?н останында Гил?н Совет Республика?ы и?лан ител?. Ул 1921 йылды? сентябрен?с? й?ш?й. 1921 йылды? 21 февраленд? Риза Б?хл??и хан ?хм?т ша?ты ?ыйрата ??м 1925 йылда я?ы ша? тип и?лан ител?. 1921 йылды? 26 февраленд? РСФСР Иранды? бойондоро??о?ло?он танып килеше? т???й.
Б?хл??и ?ша?инша?? (?ша?тар ша?ы?) тиг?н термин индер?. Уны? осоронда Иранда индустриализация башлана, инфраструктура б?т?нл?й модернизациялана Икенсе б?т? донъя ?у?ышында Б?й?к Британия мен?н Советтар Союзына ????рене? ??ск?рен керете?г? р?хс?т ?орай, ша?тар ша?ы баш тарта. Союзташтар Иран?а б?реп кер?. Ша?ты т?ш?р?л?р ??м нефть ят?ылы?тарына, тимер юлына контроллекте ????рен? алалар. 1942 йыл И ранды? суверенлылы?ы терге?ел?. Власть Б?хл??и?е? улы М?х?мм?т Реза ?улына к?с?. Советтар союзы Т?рки?не? ба?ып кере?ен?н ?а?ланыу ?с?н ?? ??ск?р??рен 1946 йыл?аса Иранда тота.
?у?ыштан ?у? М?х?мм?т Реза вестернизация ??м деисламизация буйынса ???ем с?й?с?т алып бара, ?мм? халы? уны а?лай алмай. Бик к?п забостовкалар митингылар у?а. 1951 йылда Иранды? Х?к?м?т р?йесе булып М?х?мм?т Мосади? кил?.
Ул реформасылы? мен?н ???ем ш???лл?н?, British Petroleum компание?ыны? килемен т???йенл?? буйынса килеше??е я?ынан ?арар?а ?лг?ш?. Иранды? нефть с?н???тен ш?хси милект?н д??л?т милкен? ?йл?ндере? (национализация) у??арыла.
1957 йыл й?шертен полиция САВАК булдырыла.
1963 йыл радикаль реформалар ????мт??енд? илд?н (?А? революция?) аятолла Хомейни ?ыуыла.
1965 йыл ?Федаяне Ислам? группировка?ы кешел?ре пример-министр Х?с?н ?ли Мансур?ы ?лемесле яралай.
1973 йыл ша? власын к?с?йте? с?й?с?те ва?ытында с?й?си фир??л?р ??м берекм?л?р тыйыла.
1970-се йылдар а?а?ында Иран Б?хл??и режимына ?аршы к?пл?п баш к?т?ре???р башлана, ??м монархия б?т?р?л?.
1979 йылда илд? Ислам революция?ы була, ислам республика?ы т???л?.
География?ы
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Иран к?нья?-к?нбайыш Азияны? урта к?нсы?ышында урынлаш?ан. Май?аны буйынса (1648 ме? км2) донъяла ун етенсе урынды бил?й. Т?нья?-к?нбайышта ?зербайжан (611 км, Нахичевань АР-?ын да керетеп — 179 км арауы?та)[13] ??м ?рм?нстан мен?н (35 км), т?нья?-к?нсы?ышта Т?р?км?нстан мен?н (992 км), к?нсы?ышта Пакистан мен?н (909 км) ??м Аф?анстан мен?н (936 км), к?нбайышта Т?рки? мен?н (499 км) ??м Ира? мен?н (1458 км арауы?та) сикт?ш. Т?нья?та Каспий ди?ге?е, к?нья?та ??р?п ди?ге?ене? Фарсы ??м ?осман ?улты?тары яр?арын йыуа.
Т?п ?алалары
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Иранды? админстратив б?ленеше
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Иранды? т?п административ бер?меге булып остандар (фарс. ????? ostān; к?пл. — ??????? ostānhā) тора. Улар кесер?к бил?м?л?рг? ш???ростандар?а б?лен? (фарс. ???????), ? улар та?ы ла бахштар?а (фарс. ???) б?лен?. И? эре остан баш ?ала (фарс. ???? markaz) булып тора. ??р остан ет?ксе?е булып остандар (остандар — ????????) тора. Иран 31 остан?а б?лен?.
1. Т??аран |
18. Бушир |
Хал?ы
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]1950—1990 йылдар?а ил демографик шартлау кисер?. 1979 йылдан алып 2006 йыл?аса ил хал?ы 70,495782 млн кешег? ет?. Тик 1990 йылдар?а тыуым ?и?елерлек к?мей ??м ?ле быуындар к?с?гилешлеге буйынса т?б?н. Тыуымды? д?й?м коэффициенты — 1,87, был бик т?б?н к?р??ткес. Тыуымды ??тере? ?с?н к?менд? 2,15[14] булыуы к?р?к. Халы?ты? 61%-ты уты? й?шк? етм?г?н (2009 йылды? майына ?арата). Белемлелек (грамоталылы?) ким?ле — 84 %, урбанизация ким?ле — 71 %.
Иранлылар?ы? ?аны сит м?мл?к?тт?р?? 4 миллион кешене т?шкил ит?. Улар?ы? к?бе?е 1979 йыл?ы Ислам ин?илабынан ?у? Австралия?а, Т?нья? Америка?а ??м Европа?а к?сенг?н. Унан баш?а 1996 йыл?а ?арата м??л?м?тт?р?? Иранда Аф?анстанды? ??м В?зирстанды? миллиондан арты? ?аса?тары й?ш?г?н[15].
Иран конституция?ы милл?тен? ??м нинд?й дин тотоуына ?арамайынса ??р гражданына социаль ?а?лау гарантиялай: пенcия, эш?е?лек ??м ??риплек буйынса т?л?? (пособие), медицина страховка?ы. М??ариф ??м медицина хе?м?тт?ре бушлай. Ил хал?ыны? й?н башына йыллы? килеме — 2700 А?Ш доллары (2006). Халы?ты? 18 % х?йерселек сигенд? к?н к?р?[16].
Иран — к?п милл?тле (полиэтник) д??л?т[17]. Этник состав тура?ында р?сми сы?ана?тар ю?. ?РЕ (ЦРУ) м??л?м?тт?ре буйынса илд?: фарсылар (61 %), ?зербайджандар (16 %), ?ордтар (10 %), лур?ар (6 %), ??р?пт?р (2 %), белуджи?ар (2 %), т?р?км?нд?р ??м т?р?кт?р (2 %) й?ш?й[18].
Дин
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Иранлылар?ы? к?пселеге мосолмандар. Хал?ыны? 89%-ты ши?ый мосолмандар (д??л?т дине и??пл?н?). Иран д??л?те Ира?, ?зербайжан ??м Бахрейн мен?н бер р?тт?н ши?ый?ар к?пселекте т?шкил итк?н д??л?т булып тора. Иранда ике изге ?ала и??пл?н?: Бере?е М?шх?д ?ала?ы. Унда Реза имамы к?ш?н??е урынлаш?ан. Икенсе?е ?ом ?ала?ы. Был ?ала ши?ый?ар?ы? дини ???ге булып тора. ?алала ши?ый университеттары ??м семинарий?ары урынлаш?ан.
С?нни мосолмандар й?м?е?е 9 % тир??е. Баш?а динд?гел?р 2 % — бахаи?ар, мандей?ар, индустар, езидтар, зороастрийсылар, й???дт?р ??м христиандар[19].
И?тисады
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]??т?нл?кт?ре: донъяла ОПЕК илд?ре ара?ында нефть етештере? буйынса икенсе урын; 2000 йылдан донъя ба?арында нефтте? ха?ы к?т?рел? бара. Уны? традицион экспорт?а еб?ре? ?с?н с?н???т тарма?тары: кел?мд?р етештере?, ыуылдыры?тар ??м т?рл? с?тл??ект?р (фисташка) етештере? ???.
Насар я?тары: 1979 йылда А?Ш-ты? Иран?а ?аршы санкция?ы Иран мен?н аралашыу?ы ??м илг? т?рл? технологиялар?ы индере??е тыя. И? ю?ары эш?е?лек (12 %) ??м инфляция (2004 йыл — 11,3 %; 2008 йыл — 28,2 %).
2009 йыл инфляция бик ны? т?г?р?й. Ул октябр?? 16,7 % т?шкил ит?. Был илд? ?ур и?тисади проблемалар?а алып кил?. Бында ил призеденты М?хм?т ?хм?динежад ??йепл?н?, ул урында?ы и?тисадты ны?ытыу ?с?н, бик т?б?н проценттар?а заемдар тарата.
Иран Азия ?ит?а?ында эре и?тисади д??л?т булып тора. Ул тик ?ытай?ан, Япониянан, ?индостандан, Т?рки?н?н, Индонезиянан ??м К?нья? Кореянан ?ына ?алыша.
Иран нефть с?н???те ??ешк?н индустриаль д??л?т. Нефть эшк?рте? ??м нефть химия?ы предприятиелары бар. Нефть, к?мер, т?би?и газ сы?арыу ??м ба?ыр, тимер, марганец, ?ур?аш, цинк рудалары етештере? ??ешк?н. Машина т???л?ш?, металл эшк?рте?, шулай у? а?ы?-т?лек с?н???те ??м текстиль с?н???те й?йелдерелг?н. Шулай у? кел?м ??м метиздар етештере??е? кустар тарма?ы ???емл?шк?н. Ауыл хужалы?ы с?н???тене? тарма?тары: бой?ай, арпа, д?г?, ?у?а?лылар, мамы?, ш?к?р с?г?лд?р?, ш?к?р ?амышы, т?м?ке, с?й, с?тл??ект?р, фисташкалар ??терел?. Малсылы?та ?ары?тар, к?з?л?р, д?й?л?р ??м ?ыйыр малы ?рсетел?. 7,5 млн га ер эшк?ртел?.
Бюджет килемене? 45%-ты экспорт?а нефть ??м газ ?атыу?ан кил?. 31%-ты — ?алым ??м йыйымдар?ан. 2007 йыл?ы ЭТП 852 млрд А?Ш доллары т?шкил итк?н.
Экспортты? т?п тауар?ары: сей нефть ??м нефть эшк?ртм?л?ре, металл м??д?нд?ре, емеш-ел?к ??м с?тл??ект?р, кел?мд?р.
Т?п ?атып алыусы илд?р (2008 йыл): ?ытай — 15,3 %, ?индостан — 10,4 %, К?нья? Корея — 6,4 %, Т?рки? — 6,4 %, Италия — 4,5 %.
Импортты? т?п тауар?ары: ауыр машина т???л?ш? продукция?ы ??м химия с?н???те, автомобилд?р, тимер, ?орос, т?би?и сеймал, а?ы?-т?лек, ?улланыу тауар?ары, текстиль, ?а?ы?.
Иран?а ?атыусы илд?р (2008 йыл): Б?? — 19,3 %, ?ытай — 13 %, Германия — 9,2 %, К?нья? Корея — 7 %, Италия — 5,1 %, Франция — 4,3 %, Р?с?й — 4,2 %.
И?к?рм?л?р
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 Иран — Общие сведения о стране
- ↑ Резолюция СБ ООН № 822 от 30 апреля 1993 года
- ↑ Резолюция СБ ООН № 853 от 29 июля 1993 года
- ↑ Резолюция СБ ООН № 874 14 октября 1993 года
- ↑ Резолюция СБ ООН № 884 от 12 ноября 1993 года
- ↑ Оджалан подался в Карабах
- ↑ Сравнение ЭТП 2014 йыл 25 июнь архивлан?ан. (инг.)
- ↑ Ахмадинежад заложил бомбу под ООН
- ↑ История древнего Востока: От государственных образований до древних империй / Под ред. А. В. Седова; Редкол.: Г. М. Бонгард-Левин (пред.) и др.; Ин-т востоковедения. — М.: Вост. лит., 2004. — 895 с.: ил., карты. — ISBN 5-02-018388-1 (в пер.)
- ↑ Ричард Фрай. Наследие Ирана. — М.: ?Восточная литература? РАН, 2002. — С. 20. — ISBN 5-02-018306-7.
- ↑ 11,0 11,1 Иран // Брокгауз ??м Ефронды? энциклопедик ???леге: 86 томда (82 т. ??м 4 ??т?м? том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
- ↑ Этимологический словарь иранских языков. Том 1. — М.: Изд. фирма ?Восточная литература? РАН, 2000. — 327 с. — ISBN 5-02-018124-2; ISBN 5-02-018125-0
- ↑ CIA — The World Factbook 2012 йыл 3 февраль архивлан?ан.
- ↑ Iranian People (ингл.). NationMaster.com. Дата обращения: 17 август 2013. Архивировано 18 август 2013 года. 2013 йыл 18 июнь архивлан?ан.
- ↑ Iran popin pages: Tables — Population by sex and nationality, Iran 1996 (ингл.). Social Development Division. Дата обращения: 17 август 2013. Архивировано 18 август 2013 года.
- ↑ Иран (ингл.). Central Intelligence Agency. Дата обращения: 17 август 2013. 2012 йыл 3 февраль архивлан?ан.
- ↑ YouTube — Broadcast Yourself
- ↑ Ethnic groups (ингл.). Central Intelligence Agency. Дата обращения: 17 август 2013. 2018 йыл 16 ноябрь архивлан?ан.
- ↑ Дискриминация бахаи в Иране 2007 йыл 27 август архивлан?ан.
Сы?ана?тар
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]- Иранды? почта индектары буйынса э?л?? 2011 йыл 17 май архивлан?ан. ?ПроГрафик? компания?ынан, М?ск??. (рус.)
- Иран Open Directory Project (dmoz) ?ылтанмалар каталогында. (рус.)
- Х?к?м?т сайттары
- Иран я?ылы?тары
- Иран Президенты
- ?а?сылар советы 2016 йыл 9 май архивлан?ан.
- Ислам к???ш бире? советы 2007 йыл 7 декабрь архивлан?ан.
- Эксперттар советы
- Ма?сат?а ярашлылы? советы 2009 йыл 7 февраль архивлан?ан.
- Иран?а с?й?х?т 2018 йыл 17 февраль архивлан?ан.
- Юстиция министрлы?ы 2008 йыл 12 май архивлан?ан.
- Атом энергия?ы буйынса ойошма 2007 йыл 30 июнь архивлан?ан.
- Баш?алар
- Израиль насар уйында я?шы сырай я?ай Густерин В. П. (рус.)
- Тонсо?тороу алымы Густерин В. П. (рус.)
- Иран-Р?с?й и?тисади б?йл?нешт?р тура?ында (рус.)
- IRNA м??л?м?т агентлы?ы 2007 йыл 4 июль архивлан?ан. (рус.)
- РИА IRAN я?ылы?тары 2007 йыл 28 ?инуар архивлан?ан. (рус.)
- ?у??ы ша?ты? ?аил??е тура?ында 2010 йыл 26 ноябрь архивлан?ан. (рус.)
- Иран ?ынлы с?н??те 2010 йыл 12 февраль архивлан?ан. (рус.)
- Иран ?инуар?а: Тере к?нд?лек Глеб Шульпяков. (рус.)
- Геннадий Литвинцев. Глобалистандан ситт? (рус.)
- Иран ??м фарсы теле тура?ында сайт. Иран тура?ында я?ылы?тар та?ма?ы (рус.)
Был м???л? баш?орт Википедия?ыны? ?айлан?ан м???л?л?ре исемлеген? кер?. |